İdare Hukuku’nda idari eylem yargısal denetimi, oldukça önemli bir konudur. Bu denetim, idarenin yürütmüş olduğu işlemlerin yargı tarafından denetlenmesidir. Bu sayede, idarenin hukuka aykırı işlemleri tespit edilerek, düzeltilmesi sağlanır. İdari mahkemeler veya yüksek mahkemeler aracılığıyla gerçekleştirilen yargısal denetim, idari eylem işleminin hukuka uygunluğunu ve usulüne uygunluğunu inceler. İlk derece idari mahkemeleri ve bölge idare mahkemeleri, idari işlemlere yapılan itirazların incelenmesinden sorumludur. Yüksek mahkemelerde yargısal denetim ise Danıştay ve Anayasa Mahkemesi tarafından yapılır. Bu yazıda, idari eylem yargısal denetimi kavramı ve idari eylemlerin yargısal denetimine ilişkin konular tartışılacaktır.
İdari Eylem Yargısal Denetimi Nedir?
İdari eylem yargısal denetimi, idari işlemlerin yargı tarafından denetlenmesi sürecidir. Bu denetim sayesinde, idarenin hukuka aykırı işlemleri tespit edilerek, düzeltilmesi sağlanır. İdare hukuku kapsamındaki her türlü idari işlem denetlenebilir. Örneğin, idari kararlar, idari sözleşmeler, idari emirler, idari bildirimler ve idari nitelikli diğer işlemler yargısal denetime tabidir. Yargısal denetim sürecinde, idari işlemlerin hukuka uygunluğu ve usulüne uygunluğu incelenir. Hukuka uygun olmayan idari işlemlerin düzeltilmesi amacıyla iptal veya yürütmenin durdurulması kararı verilebilir.
İdari Eylemlerin Yargısal Denetimi Nasıl Yapılır?
İdari eylem yargısal denetimi, idari mahkemelerde veya Danıştay gibi yüksek mahkemelerde gerçekleştirilir. Bu denetimde, idari eylemin hukuka uygun olup olmadığı veya usulüne uygun olarak yapılmış olup olmadığı incelenir. Yargısal denetimde, idari eylemin hukuka uygun olması için belirlenmiş olan yasal koşulların yerine getirilip getirilmediği de değerlendirilir. Ayrıca, işlemi yapan idari birimde hukuka uygunluk ilkesine uygun bir biçimde işleme konup konmadığına da bakılır. İdari eylemlerin yargısal denetimi, dava açılması ile yapılabileceği gibi, idare tarafından kendiliğinden yapılan inceleme sonucu da gerçekleştirilebilir. Ancak daha sık olarak vatandaşların açtığı davalarla idari eylemlerden kaynaklanan uyuşmazlıkların yargısal denetimi gerçekleştirilir.
İdari Mahkemelerde Yargısal Denetim
İdari mahkemeler, yargısal denetim işlemini gerçekleştiren mahkemeler arasında yer almaktadır. Bu mahkemelerde yargısal denetim, ilk derece idari mahkemeleri ve bölge idare mahkemeleri tarafından yapılmaktadır. İdari eylemlere karşı açılan davalar bu mahkemelerde görülmekte ve kararlar kesinleşmektedir. Ancak, kararlar temyiz edilebilmekte ve daha üst bir mahkemede yeniden değerlendirilebilmektedir. İlk derece idari mahkemeleri, idari işlemlere yapılan itirazları incelerken, bölge idare mahkemeleri ise ilk derece mahkemelerinin kararlarına yapılan itirazları inceler ve kesin karar verir.
İlk Derece İdari Mahkemelerinde Yargısal Denetim
İlk derece idari mahkemeleri, idari işlemlere yapılan itirazların incelenmesinden sorumludur. Bu mahkemeler, idari işlemlerin hukuka uygunluğunu ve usulüne uygun olup olmadığını denetler. İdari işlemin hukuka uygunluğunu denetlerken, işlemin hukuka uygun dayanağı, amacının hukuka uygunluğu, yasal yetki ve şekil şartlarının varlığı gibi unsurlara bakılır. Usulüne uygunluk denetiminde ise, işlemin hangi esaslara göre yapılması gerektiği, hangi prosedürlerin izlenmesi gerektiği gibi hususlar incelenir. İdari mahkemeler, işlemin hukuka ve usule uygunluğunu belirleyerek karar verirler.
Bölge İdare Mahkemelerinde Yargısal Denetim
Bölge idare mahkemeleri, ilk derece idari mahkemelerinden gelen itirazları inceleyerek, karar verirler. İlk derece mahkemelerinin aldığı kararlara karşı itiraz edilmesi halinde, bölge idare mahkemeleri kararlarına ilişkin hukuki bir denetim yaparlar. Ayrıca bazı durumlarda, doğrudan doğruya bazı idari işlemlere ilişkin davaları da görürler. Bölge idare mahkemelerinin kararları, kesindir ve temyiz yolu açıktır. İdari eylemlere karşı verilen bölge idare mahkemeleri kararları, bölgesindeki tüm idari birimleri bağlar ve uygulanması zorunludur.
Yüksek Mahkemelerde Yargısal Denetim
Yüksek mahkemelerde yargısal denetim, idari işlemlere ilişkin davaların temyiz edilmesi hâlinde gerçekleştirilir. İdari mahkemelerin verdiği kararlar, taraflarca temyiz edilebilir ve Yargıtay’da incelenmesi istenebilir. Yüksek mahkemelerdeki denetim, idari işlemi yapan makamın işlemi hukuka uygun olarak yapmış olup olmadığının incelenmesiyle gerçekleştirilir. Danıştay, idari yargının en üst merciidir ve ilk derece idari mahkemeleri ile bölge idare mahkemeleri kararlarına yapılan temyiz başvurularını inceler. Anayasa Mahkemesi ise, idari işlemlere ilişkin davaların temyiz edilmesi halinde inceleme yapar ve idari işlemin anayasaya uygun olup olmadığını denetler.
Danıştay’da Yargısal Denetim
Danıştay, Türkiye’de idari yargının en üst merciidir ve devletin tüm organlarına karşı yargı yetkisine sahiptir. Danıştay, idari mahkemelerin kararlarına yapılan itirazları ve idareye karşı açılan davalarda görülen temyizlerin incelemesinden sorumludur. Bu inceleme sonucunda, hukuka aykırı idari işlemler iptal edilir ve gerekli düzeltmeler yapılır.
Danıştay, idari işlemlerin hukuka uygunluğunu ve usulüne uygun olup olmadığını denetlerken, ayrıca kuralın değiştirilmesi, vukuu bulan olaylar, kanunların belirsiz halleri ve çelişkileri gibi konularda karar verme yetkisine de sahiptir. Bu nedenle, Danıştay’ın verdiği kararlar son derece önemlidir ve etkileri geniş kapsamlıdır.
Danıştay, aynı zamanda hukuk alanındaki bazı konularda da görüş vermekte ve yorumlar yapmaktadır. Örneğin, kamu hizmetlerinden yararlanma hakkı, idari faaliyetlerde kamu yararı, kamu görevlilerinin hukuki statüleri gibi konularda Danıştay’ın görüşleri oldukça etkilidir.
Anayasa Mahkemesi’nde Yargısal Denetim
Anayasa Mahkemesi, idari işlemlere ilişkin davaların temyiz edilmesi hâlinde inceleme yapar. Bu incelemede, idari işlemin anayasaya uygun olup olmadığı denetlenir. Anayasa Mahkemesi, idarenin yaptığı işlemlerin anayasa hükümlerine uygunluğunu kontrol eder. Bu çerçevede, idarenin işlemi özgürlük ve güvenlik hakkını ihlal ediyor mu, idari işlem hakkın kullanılmasını engelliyor mu, eşitlik ilkesi gereğince davranıyor mu gibi konular da denetlenir. Anayasa Mahkemesi, bu denetim sonucunda kararını verir ve kesin nitelik taşır.
